Η σιωπή μέσα στο ζευγάρι: Πότε είναι ασφάλεια και πότε αποστασιοποίηση;

«Εδώ και καιρό δεν μιλάμε πολύ... Δεν τσακωνόμαστε, δεν αγκαλιαζόμαστε, δεν μοιραζόμαστε κάτι βαθύ. Απλώς... ζούμε μαζί.»

Αυτή η φράση ακούγεται συχνά στα γραφεία των θεραπευτών. Πίσω της κρύβεται μια εμπειρία που δεν είναι πάντα εύκολο να ερμηνευθεί: η σιωπή μέσα στη σχέση. Μια κατάσταση που άλλοτε λειτουργεί ως χώρος ηρεμίας και οικειότητας, κι άλλοτε ως σιωπηλός τοίχος απομάκρυνσης και μοναξιάς.

Στην ψυχοδυναμική προσέγγιση, η σιωπή θεωρείται συμβολική πράξη. Δεν είναι απουσία, είναι περιεχόμενο: λόγια που δεν ειπώθηκαν, συναισθήματα που δεν βρήκαν φωνή, φόβοι που μεταμφιέστηκαν. Η σιωπή μιλά και συχνά λέει πολλά για όσα δεν μπορούν να ειπωθούν άμεσα.

Η σιωπή ως ψυχικός τόπος ασφάλειας

Σε ορισμένες σχέσεις, η σιωπή γίνεται ασφαλές καταφύγιο. Όταν η συντροφικότητα έχει θεμελιωθεί και υπάρχει εμπιστοσύνη και εσωτερική επαφή, η απουσία λέξεων δεν σημαίνει απουσία σχέσης. Υπάρχει βλέμμα, υπάρχει παρουσία, υπάρχει «είμαι εδώ για σένα» ακόμα και χωρίς διάλογο.

Αυτή η σιωπή έχει μια ποιότητα συμβίωσης, όχι απλής συνύπαρξης. Δεν πρόκειται για παθητικότητα, αλλά για μια εσωτερική συμφωνία ανάμεσα σε δύο ώριμους ψυχικά ανθρώπους: «δεν χρειάζεται να μιλήσουμε, ξέρουμε πως είμαστε μαζί».

Η σιωπή ως άμυνα ή ως αποσύνδεση

Στην άλλη όψη, όμως, η σιωπή μπορεί να αποτελεί αμυντικό μηχανισμό: έναν τρόπο αποφυγής του επώδυνου, του συγκρουσιακού, του αληθινού. Κάποιες φορές, λειτουργεί ως παλινδρόμηση σε πιο πρώιμα ψυχικά στάδια, όπου το συναίσθημα δεν μπορούσε να εκφραστεί.

Σε ψυχοδυναμικούς όρους, μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταβίβασης: όταν ο ένας σύντροφος βιώνει τον άλλον (ασυνείδητα) όπως έναν γονιό που δεν άκουγε, δεν κατανοούσε ή δεν ήταν διαθέσιμος. Έτσι, αντί να εκφραστεί, το άτομο αποσύρεται, επαναλαμβάνοντας έναν παλιό ρόλο: «καλύτερα να σωπάσω».

Η σιωπή μπορεί επίσης να είναι ενδοψυχική απομόνωση, δηλαδή μια προσπάθεια να προστατεύσει κανείς τον εαυτό του από τη ματαίωση. Αν δεν πω τίποτα, δεν θα απορριφθώ. Αν δεν εκτεθώ, δεν θα πληγωθώ.

Πώς ξεχωρίζουμε τη "ζωντανή" από τη "νεκρή" σιωπή;

Το ερώτημα δεν είναι αν υπάρχει σιωπή — αλλά τι είδους σιωπή υπάρχει.

Μερικές ενδείξεις που μπορούν να βοηθήσουν στην αυτοπαρατήρηση:

• Πώς νιώθω όταν υπάρχει σιωπή ανάμεσά μας; Ανακούφιση ή βάρος; Γαλήνη ή αμηχανία;

• Υπάρχουν άλλες μορφές σύνδεσης; Βλέμματα, αγγίγματα, μικρές χειρονομίες φροντίδας;

• Μπορώ να μιλήσω αν το θελήσω ή φοβάμαι την αντίδραση;

• Έχω την αίσθηση πως η σιωπή είναι συνειδητή επιλογή ή απλώς έχει εγκατασταθεί σιωπηλά και ανεξήγητα;

  
  

Αν η σιωπή συνοδεύεται από συναισθηματική διαθεσιμότητα, τότε ίσως πρόκειται για μια σιωπή συντονισμένη. Αν όμως φέρει μαζί της ψυχρότητα, απόσταση ή και φόβο, τότε πιθανόν να μιλάμε για μια σιωπή αποσυνδεμένη, άδεια.

Η θεραπευτική αξία της σιωπής

Στην ψυχοθεραπεία η σιωπή έχει θεραπευτική λειτουργία. Είναι χώρος επεξεργασίας, παύση για ψυχική εμβάθυνση. Συχνά, μέσα από τη σιωπή αναδύονται συναισθήματα, λέξεις, εικόνες, που είχαν μείνει θαμμένα. Αυτό που φοβόταν κανείς να αρθρώσει, μπορεί πρώτα να ακουστεί... μέσα του.

Στη σχέση, η σιωπή μπορεί να γίνει ευκαιρία διερώτησης: Γιατί δεν μιλάμε πια; Τι μας σταματά; Τι συνέβη όταν προσπαθήσαμε τελευταία φορά; Τι φοβάμαι ότι θα φανεί αν μιλήσω;

Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι πώς να σπάσουμε τη σιωπή — αλλά πώς να την ακούσουμε.