Ψυχοθεραπεία και η «Τρίτη Φωνή» του ChatGPT: Όρια, Ρόλοι και Σχέσεις

Τα τελευταία χρόνια, η παρουσία της τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή μας έχει γίνει ολοένα και πιο έντονη. Ειδικά μετά την κυκλοφορία προηγμένων μοντέλων όπως το ChatGPT, παρατηρείται ότι αρκετοί άνθρωποι στρέφονται σε αυτά τα ψηφιακά εργαλεία αναζητώντας καθοδήγηση, συναισθηματική ανακούφιση ή και «συμβουλές». Η ανάγκη για κατανόηση, συνομιλία, ανακούφιση από το άγχος ή τη μοναξιά είναι διαχρονική, αλλά πώς διαφοροποιείται η λειτουργία αυτών των εργαλείων από την ανθρώπινη εμπειρία της ψυχοθεραπείας;

Η φύση της ψυχοθεραπείας

Η ψυχοθεραπεία, ανεξαρτήτως σχολής, είναι μια ζωντανή διαδικασία σχέσης. Στην ψυχοδυναμική προσέγγιση, η θεραπευτική σχέση δεν είναι απλώς μέσο για να «λύσει» κάποιος ένα πρόβλημα· είναι το ίδιο το πεδίο μέσα στο οποίο αναδύονται, επαναλαμβάνονται και (δυνητικά) επεξεργάζονται οι εσωτερικές συγκρούσεις και ασυνείδητες φαντασιώσεις του θεραπευόμενου. Η σχέση με τον θεραπευτή γίνεται ένας καθρέφτης μέσα από τον οποίο επαναδραστηριοποιούνται πρώιμες σχέσεις και πρότυπα δεσμού.

Ο ψυχοθεραπευτής, ως πρόσωπο αλλά και ως «οθόνη» προβολών, λειτουργεί εντός μιας δυναμικής και πολυεπίπεδης αλληλεπίδρασης. Δεν απαντά απλώς με πληροφορία ή «λύσεις» – ακούει, βιώνει, αντέχει και νοηματοδοτεί. Η θεραπεία δεν αφορά μόνο το τι λέγεται, αλλά και το πώς λέγεται, το γιατί λέγεται τώρα, το πώς βιώνεται η σχέση μέσα στο «εδώ και τώρα» του θεραπευτικού δωματίου.

ChatGPT: Μια ψηφιακή «παρουσία»

Το ChatGPT, όσο και αν μπορεί να προσφέρει μια αίσθηση κατανόησης ή «διαλόγου», δεν μπορεί να είναι ψυχοθεραπευτής. Παρότι κατασκευασμένο να αναγνωρίζει γλωσσικά μοτίβα, συναισθηματικές αποχρώσεις και να απαντά με φαινομενικά ενσυναίσθητο τρόπο, δεν διαθέτει συνείδηση, βιωματικότητα, ούτε και το δυναμικό μιας σχέσης με υποκειμενικότητα και βάθος.

Η αλληλεπίδραση με ένα μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης παραμένει μονοδιάστατη, άψυχη, έστω κι αν δίνει την ψευδαίσθηση ζωντανού διαλόγου. Δεν μπορεί να «κρατήσει» ψυχικό υλικό, δεν μπορεί να βιώσει το μεταβιβαστικό φορτίο, δεν μπορεί να λειτουργήσει ως χώρος-δοχείο (container) για τα συναισθηματικά υπολείμματα της ψυχής του θεραπευόμενου.

Ο κίνδυνος της υποκατάστασης

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και ταυτόχρονα ανησυχητικά φαινόμενα είναι η ενδεχόμενη λειτουργία του ChatGPT ως τρίτου παράγοντα στη θεραπευτική δυάδα. Όταν ένας θεραπευόμενος φέρνει (ή αποσιωπά) ερωτήματα, σκέψεις ή ακόμα και συναισθήματα που πρώτα τα επεξεργάστηκε μέσα από το «φίλτρο» της τεχνητής νοημοσύνης, τότε η θεραπευτική σχέση επηρεάζεται, έστω και άρρητα.

Το μοντέλο γίνεται άθελά του ένας «τρίτος» που μετέχει, έστω νοητά, στη σχέση. Ένα είδος εσωτερικευμένου άλλου που προσφέρει εύκολες, «έτοιμες» απαντήσεις, ενισχύοντας δυνητικά την αποφυγή ή την άμυνα απέναντι στη βαθύτερη ψυχική διεργασία. Από ψυχοδυναμική σκοπιά, κάτι τέτοιο μπορεί να λειτουργήσει ως μια μορφή αντίστασης ή αποφυγής του άγχους που δημιουργεί η θεραπευτική σχέση – μια σχέση που, από τη φύση της, είναι αβέβαιη, πολυσήμαντη και ενίοτε επώδυνη.

Όρια και ρόλοι

Το ChatGPT μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά: να προσφέρει πληροφόρηση, να βοηθήσει στη διατύπωση ερωτημάτων ή και να ανακουφίσει στιγμιαία μια ψυχική ένταση. Όμως, το να το εκλάβει κάποιος ως θεραπευτή ή «συνοδοιπόρο» ενέχει κινδύνους. Οι ανθρώπινες σχέσεις δεν μπορούν να αντικατασταθούν από ψηφιακά μοντέλα, όσο προηγμένα κι αν είναι.

H θεραπεία απαιτεί χρόνο, δέσμευση, εμπιστοσύνη και αμοιβαία παρουσία. Απαιτεί έναν «άλλο» που να αντέχει τη σιωπή, το άγχος, το θυμό, την αγάπη — και όχι έναν αλγόριθμο που επιστρέφει λέξεις.

Η τεχνητή νοημοσύνη ανοίγει νέους δρόμους στην πρόσβαση στη γνώση, αλλά δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκαθιστά την ανθρώπινη σχέση που βρίσκεται στον πυρήνα κάθε ουσιαστικής θεραπευτικής διεργασίας. Ο ρόλος του θεραπευτή παραμένει αναντικατάστατος· όχι γιατί έχει όλες τις απαντήσεις, αλλά γιατί μπορεί να σταθεί δίπλα στον άλλον στη μοναξιά, την απώλεια, την επιθυμία, τον φόβο — με μια ψυχή που συναντά μια άλλη ψυχή και αυτή η συνάντηση, όσο κι αν την προσομοιώνει η τεχνολογία, παραμένει βαθιά ανθρώπινη και μοναδική.